Tarihteki ilk satranç otomatının adı ‘Türk’tü

Macar mucit Kempelen tarafından geliştirilen satranç otomatı “Türk”, 1800’lü yılların en gizemli ve ilgi çeken satranç oyuncusuydu.

UNESCO tarafından 20 Temmuz 1966’da ilan edilen Dünya Satranç Günü’nün bu yıl 55’incisi kutlanmaya hazırlanılırken, AA muhabiri tarihin en gizemli satranç oyuncusu “The Turk”, yani “Türk”ün hikayesini derledi.

Tarihi en az 4 bin yıl öncesi Mısır’ına dayandığı rivayet edilen, bugünkü ismiyle ise ilk kez milattan sonra 3-4. yüzyılda Hindistan’da “Çaturanga” adıyla oynanmaya başlayan satranç, dünya çapında milyonların ilgiyle oynadığı bir oyun.

Satrancın en iyilerini belirlemek için her yıl düzenlenen dünya şampiyonalarında birincilik kürsüsüne çıkan oyuncular arasında olmasa da “Türk” adı aslında satranç tarihinin en gizemli ve ilgi uyandıran hikayesinde yaşıyor.

Tarihteki ilk satranç otomatı olan makinenin adı “The Turk”, yani “Türk”tü. 1734-1804 yılları arasında yaşayan Macar mucit Johann Wolfgang Ritter von Kempelen de Pazmand tarafından geliştirilen otomat, üzerinde sarıklı ve bıyıklı bir Türk figürü oturtulmuş, 120 santim uzunluğunda, 105 santim genişliğinde ve 60 santim yüksekliğinde akçaağaçtan yapılmış bir mekanizmaydı.

Kempelen’in 1769’da yapımına başladığı otomat ilk maçını Avusturya İmparatoriçesi Maria Theresa için yapmıştı. Otomat kurulduktan sonra karşısında oturan gönüllü ile satranç maçı yapan “Türk”, oyun sırasında başını hareket ettiriyor, tıpkı bir sonraki hamlesini hesaplayan gerçek bir oyuncu gibi gözlerini oynatabiliyordu.

Her ne kadar bir otomat olsa da “Türk” iyi bir satranç oyuncusuydu. Öyle ki ünü hızla yayılınca Napolyon Bonapart ve Benjamin Franklin ile de maçlar yapmış ve bu maçlarını kazanmıştı.

Edgar Allan Poe da “Türk”ü yazdı

“Türk”ün çalışma mekanizması sırrını hep korudu. Otomatın nasıl çalıştığına dair sorular ise yanıtsız kaldı. Mekanizmanın çalışma prensiplerine dair ortaya pek çok tez atıldı. Bu tezlerden bazıları “Türk”ün içinde bir çocuk ya da bir satranç ustasının oturduğu yönündeydi. Bu teze göre bir otomata karşı oynadığını düşünen oyuncular, aslında bir satranç ustasıyla maç yapıyorlardı.

Bir başka tez ise her taşın altında bir mıknatısın olduğu ve hamlelerin yine usta satranç oyuncusunun oynadığı tahtaya yansıtıldığı yönündeydi. Hatta dönemin usta satranç oyuncularından bazılarının “Türk”ün içinde oynayan isim olduğu yönünde iddialar da ortaya atıldı.

“Türk”ün sırrını çözmek için kafa yoranlardan birisi de ünlü Amerikalı şair ve yazar Edgar Allan Poe’ydu. Poe, “Maelzel’s Chess” adlı yazısında otomatı, “Akçaağaç ağacından olduğu anlaşılan büyük bir kutunun yanında, bağdaş kurmuş şekilde Türk gibi oturan bir figür görülmektedir.” diye tanımlamıştı. Poe yazısında “Türk”ün çalışma prensiplerine ilişkin tahminlerine de yer vermişti.

“Türk” bir yangında yok oldu

Kempelen’in ölümünden sonra otomat oğlu tarafından, metronomun mucidi Johann Maelzel’e satıldı. Maelzel’in girişimleriyle otomat 1817-1837 yılları arasında tüm Avrupa ve ABD’de “turneye” çıktı.

Maelzel’in vefatının ardından bu kez de Edgar Allan Poe’nun doktoru John Kearsley Mitchell “Türk”ü satın aldı ancak eskisi kadar ilgi görmeyen otomatı Philedelphia’daki bir müzeye bağışladı.

“Türk” 5 Temmuz 1854’te Philadelphia’da Ulusal Tiyatro’da başlayıp müzeye sıçrayan bir yangında sırlarıyla birlikte kül oldu. Tıpkı mekanizmanın nasıl çalıştığı gibi neden tarihin ilk satranç otomatına “Türk” adının verildiği sorusu da yanıtsız kaldı.

“Türk”ün son sahibi Michell’in oğlu Silas Michell bu durumu şu sözlerle anlatmıştı:

“Hiçbir zaman Türk’ünki gibi bir sır tutulmadı. Kısmen, birçok kez tahminlerde bulunuldu ama hiçbirisi bu eğlenceli bulmacayı çözemedi.”